knipsels

Als wetenschapper droom je er van eenmaal in je werkzame leven een grote ontdekking te doen. Die droom is in 2009 uitgekomen maar veranderd in een nachtmerrie. Ik ontdekte als voormalig kankeronderzoeker grote overeenkomsten tussen kankerverwekkende stoffen en bestrijdingsmiddelen (neonicotinoide insecticiden). Dat betekende dat er voor deze stoffen geen veilige dosis is. Dit heeft grote gevolgen voor mens, natuur en milieu.

Een wereld zonder insecten zou totaal onleefbaar zijn. Zij zorgen ervoor dat ons ecosysteem goed functioneert. Denken we maar aan de bijen die fruitbomen en groenten bevruchten. Of lieveheersbeestjes die plaaginsecten, zoals bladluizen, onder controle houden. Of de bodemdiertjes die helpen bij het afbreken van organisch materiaal. We hebben bloemen in onze tuin voor ons eigen plezier, maar met hun geuren en kleuren lokken ze insecten. Maak een ruime keuze van planten, een mengeling van bloemen, groenten, bomen en struiken. Hierdoor nodig je een grote verscheidenheid aan insecten uit, die komen en gaan van de vroege lente tot de late herfst. Keuken en tuinafval kan je gemakkelijk composteren. Een composthoop is een ideaal biotoop voor insecten en bodemdiertjes. Gebruik geen pesticiden. Pesticiden doden niet alleen de vervelende “doel”insecten (vb. bladluizen), ze doden ook hun natuurlijke vijanden (bijvoorbeeld lieveheersbeestjes). Zweefvliegen, wespen, lieveheersbeestjes, gaasvliegen, kevers en duizendpoten, maar ook egels en vogels zijn natuurlijke bestrijders en daarom de beste vrienden van iedere tuinier.

Onderzoekers van de Amerikaanse Harvard-universiteit zeggen overtuigend bewijs te hebben dat er een relatie is tussen minimale hoeveelheden van het landbouwgif imidacloprid en de sterfte van bijenvolken. ,,Ons experiment gaat om hoeveelheden gif ónder wat normaal is in gewassen of waar bijen normaal fourageren’’, zegt Harvard-milieubioloog prof. Alex Lu. In het onderzoek van Lu en collega’s in de staat Massachussetts blijkt dat er maar minieme hoeveelheden imidacloprid nodig zijn om op wat langere termijn effecten te krijgen. De Zutphense toxicoloog Henk Tennekes, die in 2010 al publiceerde dat er net als bij kankerverwekkende stoffen geen veilige doses zijn voor neonicotinoïden als imidacloprid, is blij met het onderzoek van Lu en de zijnen.

In voorstellen van voor het nieuwe Europese landbouwbeleid, dat vermoedelijk pas in 2015 ingaat, staat onder meer dat boeren verplicht 7 procent van hun grond moeten omzetten in natuur. Het Europarlement moet de plannen nog goedkeuren, maar Tweede Kamerlid Janneke Snijder-Hazelhoff (VVD) laat zich nu al horen. Verplicht 7 procent van de Nederlandse landbouwgrond braak laten liggen is onbespreekbaar, aldus Snijder-Hazelhoff. Volgens Snijder-Hazelhoff gaat het om 80.000 hectare landbouwgrond die straks “braak” komt te liggen. Afhankelijk van het gebied is de grondprijs per hectare 60.000 euro. 'Die zijn dan wel eigendom van de boer, maar op bedrijfsniveau levert het niets op. Je krijgt wel een beetje toeslagrechten, maar hij kan er niet zijn brood op verdienen.’ Ook het verplicht verbouwen van drie verschillende gewassen is niet haalbaar, aldus Snijder-Hazelhoff. ‘We zijn niet in Rusland. Je kunt boeren hier niet voorschrijven wat ze moeten produceren'. Snijder-Hazelhoff gaat ervan uit dat staatssecretaris Bleker de komende tijd het lobbyspel in Brussel zal gaan spelen. ‘Als het nieuwe beleid in 2015 gaat lopen, zal het volgend jaar ingekaderd zijn. Je moet er dus vroeg bij zijn.’

Ja, het land ís dood. De bodems zijn dood, de biodiversiteit verpulverd. En dat in nauwelijks 50 jaar. En het land werd kaler en kaler. Schaalvergroting op schaalvergroting om verarming van de boerenstand te voorkomen. Echter, de helft van de boeren verdween elke 20 jaar. En het land werd kaler. Het boerenfront, dat zo ferm gevochten had voor haar halve overlevenden kwam elke keer bedrogen uit. Ik heb het opgegeven te hopen dat ‘het systeem’ te veranderen is. Wat koop ik nog voor congressen, symposia, prijsvragen, nóg een netwerk bijeenkomst, recepties en studiereizen. Ik ben maar gewoon begonnen. Op mijn bedrijf, de Hof van Twello, oogsten wij volop brandnetels en rozenbloemen, rozenblaadjes en vlierbessen, teunisbloemen, vogelmuur, hazelnoten, paddenstoelen en kliswortel, hondsdraf en berenklauw. Wat eerst een kaal weiland was is nu een prachtig kleinschalig (18 ha) landschap geworden, doorsneden met lanen en singels, hagen en bosschages. En in de beste traditie van de moderne verbrede landbouw maken we daar producten mee. Immers, een boer die alleen de grondstoffen mag produceren verliest. Niet voor niets zijn de eerst verguisde kleine boertjes die weer zelf gingen verwerken, nu vaak de lachende derde. Zij maken kaas, of jam, advokaat of wijn en weten hun publiek te bereiken met recreatieve en educatieve activiteiten. Zij blijken crisisbestendig. Grote traditionele boeren en tuinders, de dode boeren van Braks en Bleker, gaan net zo hard ten gronde als de kleine, tenzij ze de weg naar een onderscheidende markt wisten te vinden. En die markt groeit.

Eind maart kopte de voorpagina van de Salt Lake Tribune, een vooraanstaande Amerikaanse krant: "Hoogste frequentie in het land, 1 op de 32 jongens in Utah heeft autisme." En nog een andere nationale noodtoestand kwam op dezelfde dag in de pers: "Nieuwe bestrijdingsmiddelen veroorzaken bijensterfte." Volgens Dr Brian Moench, voorzitter van de Artsenbond in Utah, hebben beide rampen een gemeenschappelijke noemer.
Uit een studie van de universiteit Stanford met 192 paren van een tweeling, waarvan de een autistisch was en de ander niet, is gebleken dat het risico op autisme voor 38% bepaald wordt door erfelijke factoren, en het milieu voor 62% van het risico verantwoordelijk is. Een genetische epidemie bestaat niet, omdat genen niet snel veranderen. Dus moet de alarmerende stijging van autisme het resultaat zijn van verhoogde milieurisico's die genetische defecten versterken.
Gedurende de kritieke eerste drie maanden van de zwangerschap maakt een menselijk embryo 250.000 hersencellen per minuut aan zodat er in de vijfde maand 200 miljard zijn. Er is geen stofje dat dit biologische wonder nog verder kan verbeteren, maar giftige stoffen kunnen wel de placenta passeren en dat proces aantasten, waardoor hersencellen gestrest of ontstoken raken, zich minder goed ontwikkelen, geringer in aantal zijn, en minder verbindingen met elkaar aangaan, die allemaal uitmonden in een verminderde hersenfunctie. De mogelijkheden om de daaruit voortvloeiende defecten later te repareren zijn beperkt.

Het zit Henk Bleker ook niet mee. Vorige week dacht hij het verlossende woord te spreken in een verhit debat over de oorzaak van het grote uitsterven van bijenvolken. Wetenschappers, milieuactivisten, imkers en politici vliegen elkaar in de haren over de vraag of dat mysterie soms iets te maken heeft met het grootschalige gebruik van een nieuw type landbouwgif, de neonicotinoïden. Dat bijenvolkeren massaal het loodje leggen moet ook de staatssecretaris van Landbouw grote zorgen baren, want zonder de bijtjes geen bestuiving van voedselgewassen als wortel en bloemkool. Bleker gaf een team wetenschappers de opdracht de zaak tot de bodem uit te zoeken. Afgelopen woensdag bracht hij de Kamer de blijde boodschap. Zijn wetenschappelijke raadslieden hadden alle literatuur uitgeplozen en daarin geen bewijs gevonden voor een verband tussen de massale sterfte van bijenvolken en neonicotinoïden. Er was dus ook geen reden het gebruik ervan in te dammen. Bleker blij, de boeren blij. Maar de inkt van zijn brief was nog niet droog of het wetenschappelijke toptijdschrift Science publiceerde twee studies waaruit blijkt dat de gewraakte pesticiden bijenvolken wél ernstige schade toebrengen. De ene studie volgde met een chip honingbijen die een realistische dosis kregen van het door multinational Syngenta ontwikkelde gewasbeschermingsmiddel Cruiser. Ze bleken de weg naar de korf beduidend moeilijker te kunnen vinden en overleden daardoor vaker. De andere studie diende hommels de stof Imidacloprid toe die Bayer in zijn pesticiden gebruikt. Het aantal nieuwe koninginnen nam af met maar liefst vijfentachtig procent. Kwamen de Science-publicaties soms als een donderslag bij heldere hemel en konden Blekers adviseurs niet beter weten? Wie zijn eigenlijk de wijzen waarop de staatssecretaris zich verlaat?

Landbouwgif heeft wel degelijk grote invloed op bijen en hommels, laat op 29-03-2012 gepubliceerd onderzoek in het wetenschappelijke tijdschrift Science zien. Franse wetenschappers onderzochten het effect van thiamethoxam op het vlieggedrag van bijen. De onderzoekers rustten twee groepen bijen uit met een zendertje en stelden één daarvan bloot aan een realistische dosis van het insecticide. Ze stelden vast dat de dieren die met het insecticide in contact waren gekomen, een twee tot drie keer grotere kans hadden om niet naar de kolonie terug te keren. Dat kan er volgens de onderzoekers toe leiden dat het aantal dieren in een kolonie in die mate afneemt, dat herstel moeilijk is en de kans op het instorten van de kolonie vergroot. Britse wetenschappers gingen na wat de impact is van imidacloprid - een van de vaakste gebruikte neonicotinoiden - op hommels. Ze stelden de dieren bloot aan dosissen waarmee ze ook in het wild in aanraking komen en bestudeerden de kolonies. Die bleken op het einde van het experiment minder te wegen dan controlekolonies. Ze bevatten ook minder koninginnen, die na de winter nieuwe kolonies stichten. "Dit is belangrijk onderzoek dat een brug slaat tussen proeven in het laboratorium en in het veld", zegt de Wageningse bijenonderzoeker Tjeerd Blacquière. Toch zijn ook de twee artikelen in Science volgens Blacquière nog geen reden om de neonicotinen nu meteen in de ban te doen. "Net als in ons literatuuronderzoek van eerder deze maand zeg ik ook nu nog dat je met goed onderzoek, zoals dit, een verdere brug moet slaan tussen theorie en praktijk. De hommels en bijen uit deze proef hadden bijvoorbeeld geen vrije keus in hun voedsel. Is het misschien zo dat deze insecten in het wild, als ze wél een vrije keus hebben, automatisch niet-vergiftigde bloemen opzoeken? Of wordt de kans op problemen in de praktijk domweg kleiner omdat de meeste van de beschikbare bloemen niet giftig zijn?"

Pesticiden kunnen de oorzaak zijn van de dramatische sterfte onder bijen en hommels. Dat bevestigen twee onderzoeken in vakblad Science die op 29 maart 2012 online werden geplaatst (artikelen in de bijlage). Boosdoeners zijn insecticiden die in talrijke landen worden gebruikt. Franse wetenschappers ontdekten dat bijen verdwalen door het middel thiamethoxam. De diertjes vinden de weg terug naar hun volk niet meer. Van de dieren die in contact kwamen met het insecticide stierven er twee à driemaal zo veel als de andere, zonder contact met gif. Het nationale instituut voor landbouwonderzoek in Avignon had daartoe kleine zendertjes aangebracht op de bijen. Een Schots team merkte dat de hommels bijna uitgeroeid waren na een behandeling met insecticiden. Dave Goulson van de Schotse universiteit in Stirling had hommelvolken behandeld met het middel imidacloprid. Na 6 weken bleek dat ze 85 procent minder koninginnen hadden voortgebracht dan onbehandelde volkeren. Het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) concludeert na bestudering van de recent gepubliceerde studies dat de onderzoeksresultaten geen gevolgen hebben voor de toelaatbaarheid van de in Nederland beschikbare middelen.

De Raad van Bestuur van Wageningen UR heeft met schrijven van 27 maart 2012 de klacht van de toxicoloog Henk Tennekes over de literatuurstudie van dr. Tjeerd Blacquiere et al. (naar een mogelijk verband tussen bijensterfte en het gebruik van neonicotinoide insecticiden) ongegrond verklaard. Als redenen worden genoemd
- dat het in de wetenschap normaal is dat niet alle relevante artikelen en studies worden meegenomen (al beweerde Blacquiere wel alle peer reviewde studies van de afgelopen 15 jaar te hebben uitgeplozen);
- dat relevante studies niet meegenomen zijn in het onderzoek omdat ze niet peer reviewed waren (daaronder bijvoorbeeld de studie van een Franse regeringscommissie).